Romantiek

1000+ mensen volgen Art Salon Holland op Facebook, dat wil jij toch niet missen?

Innerlijke gevoelswereld & Verbeelding

Van onze redactie

In de romantische schilderkunst ligt de nadruk op het gevoel en de emotie, er is ruimte voor de intuïtie en de verbeelding van de kunstenaar. Dit leidde soms tot kunstwerken met een poëtische sfeer, die zweemt naar sentimentaliteit. Typerend is de uitspraak van de Duitse kunstschilder Caspar David Friedrich (1774-1840), die zegt dat de enige wet van de kunstenaar zijn eigen gevoelens zijn.

Caspar David Friedrich, De wandelaar boven de nevelen, 1817-18, olieverf op doek, 75 x 95 cm, Kunsthalle Hamburg

De landschappen van Friedrich zijn een toonbeeld van de verbondenheid tussen mens en natuur, een groot thema in de romantiek. Een belangrijke Duitse landschapschilder is Andreas Achenbach, die gerekend wordt tot de zogenaamde Düsseldorfer School, een relatief late stroming binnen de romantiek, waartoe ook Eduard Bendemann en Carl Friedrich Lessing worden gerekend. Belangrijke Engelse kunstenaars van de romantiek zijn de landschapsschilder John Constable, ‘schilder van het licht’ William Turner, portrettist Sir Thomas Lawrence en William Etty, die gespecialiseerd was in het vrouwelijk naakt. De onbetwiste meesters van de Franse romantiek zijn Théodore Géricault en Eugène Delacroix. Als voorloper daarop kan Antoine-Jean Gros worden beschouwd. Schipbreuk, gezinsidylle en de indrukwekkende natuur zijn thema’s van de Nederlandse romantiek. Bekende Nederlandse romantische schilders zijn Andreas Schelfhout, Johannes Bosboom, Barend Cornelis Koekkoek en Ary Scheffer. In de Verenigde Staten is er de Hudson River School, landschapschilders, die geïnspireerd waren door de esthetische ideeën van de romantiek. In hun schilderijen is de zon en de intensiteit van het zonlicht een geliefd motief, een manifestatie van de overweldigende kracht en schoonheid van de natuur. Zie hiervoor Albert Bierstadt, die een bewonderaar was van het werk van Achenbach en Turner.

Een onverwachte aanzet tot romantiek door de theorie van Winckelmann

Terwijl de neoclassicistische kunstenaars overwegend streven naar een onpersoonlijke zuivere stijl die het eeuwige en universele tot uitdrukking brengt, werken de romantici juist vanuit hun innerlijke gevoelswereld en idealen. Maar volgens de auteurs Honour en Fleming was de romantiek niet simpelweg een antireactie op het neoclassicisme, omdat in de theorieën van de Duitse archeoloog en kunsttheoreticus Johann Joachim Winckelmann (1717-1768) al aanzetten werden gegeven tot een meer romantische benadering van kunst. Volgens Winckelmann kon een kunstenaar pas echt groot worden, door het voorbeeld te volgen van de klassieke Griekse beeldhouwkunst. Hij bedoelde daarmee echter niet dat men de vormen uit de Oudheid blindelings moest kopiëren. Men moest de ware schoonheid en morele kwaliteiten die in de beelden besloten lagen nastreven. Hij omschreef het karakter van de klassieke beelden met de beroemde woorden: “nobele eenvoud en kalme grandeur”. De beelden bezaten volgens hem de essentie van de Griekse geest, schoonheid, het goede en het ware. Het zwaartepunt van Winkelmanns ideeën ligt dus op de geestelijke wereld en niet op de vormimitatie van de wereld.

William Turner, The Burning of the Houses of Parliament, 1834-35, olieverf op doek, 93 x 123 cm, The Cleveland Museum of Art, USA

Bewondering voor de middeleeuwse kunst en cultuur

De romantiek kan worden geplaatst aan het begin van de negentiende eeuw. Het zwaartepunt ligt voornamelijk in Duitsland. Anders dan de Franse kunstenaars ten tijde van de romantiek, onderhielden de Duitse romantici nauwe contacten met dichters en filosofen. Zij waren vooral geïnteresseerd in de filosofen die zich afkeerden tegen de heersende verlichte, rationele ideeën over de kunst, natuur, religie en rede. De Duitse romantiek is bijvoorbeeld beïnvloed door de nationalistische ideeën van de filosoof Johann Gottfried Herder, die kritiek had op de Franse Verlichting. De Duitsers, die onder de voet waren gelopen door de legers van Napoleon smachten naar de eigen identiteit. Duitse schrijvers als Ludwig Tieck en Heinrich Wackenroder dweepten met de nationale volksverhalen, sagen en legenden, oude Duitse meesters en voormalige middeleeuwse kunstcentra en vormden een inspiratiebron voor de romantiek. In het boek De ontboezemingen van een kunstminnende kloosterbroeder uit 1797 van Heinrich Wackenroder, pleit de auteur voor een herwaardering van de Middeleeuwen met zijn eenheid van kunst en godsdienst. De Nazareners, een genootschap van Duitse kunstschilders die zich hadden gevestigd in Rome, streefden dit ideaal ook na. Zij grijpen in hun thematiek terug naar oude Duitse verhalen, zoals ridderverhalen en de middeleeuwse sage over Faust, de dokter die een pact sloot met de duivel. De werkwijze van de Nazareners was verfijnd en gedetailleerd. Zij gaven daarmee uiting aan hun bewondering voor de schoonheid van de natuur.
In navolging van de Nazareners greep de Engelse broederschap van de Prerafaëlieten in de tweede helft van de negentiende eeuw bewust terug op de kunst van de Italiaanse renaissance van vóór Rafaël.

Opwaardering van de schets

De romantiek kan echter niet eenvoudigweg gezien worden als een eensgezinde reactie tegen de geldende orde. Juist omdat de romantische kunstenaar te rade gaat bij zijn persoonlijke innerlijke wereld, vloeit daar een zeer individuele manier van werken uit. Zo kreeg de schets, die eerder gezien werd als een onbelangrijke voorstudie ten dienste van het echte werk, een hoger aanzien tijdens de romantiek. In de ogen van de romantici was de schets een spontane kunstuiting, die door zijn lossere hantering van het materiaal het individuele handschrift van de kunstenaar zichtbaar maakte. Dit verduidelijkt, dat er binnen de romantiek verschillende manier van werken naast elkaar bestond. Vergelijk het losse van de schets met de uiterst zorgvuldige werkwijze van de Nazareners.