Romantiek

1300+ mensen volgen Art Salon Holland op Facebook, dat wil jij toch niet missen?

Persoonlijke verbeelding van de innerlijke gevoelswereld

door: Sander Kletter en Kyra ter Veer

In de romantische schilderkunst ligt de nadruk op het gevoel en de emotie. Er is veel ruimte voor de intuïtie en de verbeelding van de kunstenaar. Dit leidde soms tot kunstwerken met een poëtische sfeer, die zweemt naar sentimentaliteit. Typerend is de uitspraak van de Duitse voorman van de romantiek, kunstschilder Caspar David Friedrich (1774-1840). Hij zei dat de enige wet voor een kunstenaar zijn eigen gevoelens zijn.

Caspar David Friedrich, De wandelaar boven de nevelen, 1817-18, olieverf op doek, 75 x 95 cm, Kunsthalle Hamburg

KUNSTSCHILDERS ROMANTIEK

De landschappen van Friedrich zijn een toonbeeld van de verbondenheid tussen mens en natuur, een groot thema in de romantiek. Een belangrijke Duitse landschapsschilder is ook Andreas Achenbach, die gerekend wordt tot de zogenaamde Düsseldorfer School. Dat was een relatief late stroming binnen de negentiende-eeuwse romantiek, waartoe ook Eduard Bendemann en Carl Friedrich Lessing worden gerekend. Naast het landschap zijn ook de andere genres, waaronder het historiestuk, het portret en het genrestuk beoefend door Europese romantici. De stijl kreeg gedurende de negentiende eeuw in alle landen voeten aan de grond.
Belangrijke Engelse kunstenaars van de romantiek zijn de landschapsschilder John Constable, ‘schilder van het licht’ William Turner, portrettist Sir Thomas Lawrence en William Etty, een specialist in vrouwelijk naakt. Als de onbetwiste meesters van de Franse romantiek gelden Théodore Géricault en Eugène Delacroix. Als voorloper kan bovendien Antoine-Jean Gros worden genoemd. Schipbreuk, gezinsidylle en de indrukwekkende natuur zijn thema’s van de Nederlandse romantiek. Bekende Nederlandse romantische schilders zijn Andreas Schelfhout, Johannes Bosboom, Barend Cornelis Koekkoek en Ary Scheffer. Noorse kunstenaars van de romantiek zijn onder andere Johan Christian Dahl, Thomas Fearnley, Hans Gude en Adolph Tidemand. Zwitserse romantische kunstschilders zijn onder meer Arnold Böcklin, Alexander Calame, Henry Fuseli, Otto Frölicher en Maximilien de Meuron. Ook de Oostenrijkers Josef Danhauser, Joseph von Fürich en Moritz von Schwind moeten worden genoemd.

In de Verenigde Staten bloeide de romantiek rondom het midden van de negentiende nog eens op met de Hudson River School. Deze stroming bestond uit landschapsschilders, die geïnspireerd waren door de esthetische ideeën van de romantiek. In hun schilderijen is de zon en de intensiteit van het zonlicht een geliefd motief. De kunstenaars zagen daarin de manifestatie van de overweldigende kracht en schoonheid van de natuur. Tot de Hudson River School behoorde onder meer Albert Bierstadt, die een bewonderaar was van het werk van Achenbach en Turner. Belangrijke kunstenaars van de Hudson River School zijn verder George Caleb Bingham, Friedrich Edwin Church en George Inness.

Een onverwachte aanzet tot romantiek door de theorie van Winckelmann

Neoclassicistische kunstenaars streven overwegend naar een onpersoonlijke zuivere stijl, die het eeuwige en universele tot uitdrukking brengt. Romantici daarentegen werken juist vanuit hun persoonlijke innerlijke gevoelswereld en idealen. Maar volgens de auteurs Honour en Fleming moet de romantiek toch niet simpelweg worden gezien als een antireactie op het neoclassicisme. Volgens hen wordt in de theorieën van de Duitse archeoloog en kunsttheoreticus Johann Joachim Winckelmann (1717-1768) al aanzet gegeven tot een romantische benadering van kunst. Volgens Winckelmann, de theoreticus achter het neoclassicisme, kon een kunstenaar pas echt groot worden door het voorbeeld te volgen van de klassieke Griekse beeldhouwkunst. Hij bedoelde daarmee echter niet dat men de vormen uit de Oudheid blindelings moest kopiëren. Het ging er meer om dat kunstenaars zouden streven naar de ware schoonheid en de morele kwaliteit die in de klassieke marmeren beeldhouwkunst besloten zou liggen. Hij karakteriseerde de essentie van de klassieke beeldhouwkunst met de beroemde typering, dat zij 'nobele eenvoud en kalme grandeur' uitstraalde. De beelden bezaten volgens hem de essentie van de Griekse geest. Ze stonden voor schoonheid, het goede en het ware. Het zwaartepunt van Winkelmanns ideeën ligt dus op de geestelijke wereld en niet op imitatie van vorm uit de zichtbare wereld. Je zou kunnen zeggen dat Winckelmann adviseerde aan kunstenaars niet zozeer de waargenomen werkelijkheid te schilderen maar het ideaalbeeld daarvan. En daarin schuilt de overeenkomst tussen romantiek en neoclassicisme. Dit idealiseren van de werkelijkheid delen de beide stijlen, die in de eerste helft van de negentiende eeuw samen de schilderkunst domineerden.

William Turner, The Burning of the Houses of Parliament, 1834-35, olieverf op doek, 93 x 123 cm, The Cleveland Museum of Art, USA

Bewondering voor de middeleeuwse kunst en cultuur

De bloei van de romantiek kan worden geplaatst aan het begin van de negentiende eeuw. Het zwaartepunt ligt in Duitsland. Anders dan de Franse kunstenaars ten tijde van de romantiek, onderhielden de Duitse romantici nauwe contacten met dichters en filosofen. Zij waren vooral geïnteresseerd in die filosofen, die zich afkeerden tegen de heersende rationele ideeën van de Franse Verlichting over kunst, natuur, religie en de rede. De Duitse romantiek is sterk beïnvloed door de nationalistische ideeën van de filosoof Johann Gottfried Herder, die kritiek had op de Franse Verlichting. De Duitsers, die onder de voet waren gelopen door de legers van Napoleon smachten naar de eigen Duitse identiteit. Schrijvers als Ludwig Tieck en Heinrich Wackenroder dweepten met nationale volksverhalen, sagen en legenden. Oude Duitse meesters en voormalige middeleeuwse kunstcentra vormden een inspiratiebron. Dit wordt heel duidelijk in het boek De ontboezemingen van een kunstminnende kloosterbroeder uit 1797 van Wackenroder. De auteur pleit in zijn boek voor een herwaardering van de Middeleeuwen, waarin nog eenheid bestond tussen kunst en godsdienst. De Nazareners, een genootschap van romantische Duitse kunstschilders dat zich in Rome had gevestigd, streefde ook naar dit middeleeuwse ideaal. De Nazareners ontleenden hun thematiek aan oude Duitse verhalen, zoals ridderverhalen en de middeleeuwse sage over Faust, de dokter die een pact sloot met de duivel. De werkwijze van de Nazareners was verfijnd en gedetailleerd. Zij gaven daarmee uiting aan hun bewondering voor de schoonheid van de natuur. In navolging van de Nazareners, greep de Engelse broederschap van de Prerafaëlieten in de tweede helft van de negentiende eeuw terug naar de kunst van de Italiaanse renaissance voor Rafaël.

Opwaardering van het schetsmatige

De romantiek kan echter niet eenvoudigweg worden gezien als een eensgezinde reactie tegen de geldende orde. Juist omdat de romantische kunstenaar te rade gaat bij zijn persoonlijke innerlijke wereld, vloeit daar een individuele manier van werken uit voort. Zo kreeg juist de schets, die eerder gezien werd als een onbelangrijke voorstudie ten dienste van het echte werk, een hoger aanzien tijdens de romantiek. In de ogen van de romantici was de schets een spontane kunstuiting, dat door de lossere hantering van materiaal het individuele handschrift van de kunstenaar zichtbaar maakte. Dit verklaart mede waarom er binnen de stijlperiode van de romantiek verschillende manieren van werken naast elkaar bestonden. Vergelijk hier het losse van de schets met de uiterst zorgvuldige werkwijze van de Nazareners.