Rembrandt van Rijn (1606-1669)

1100+ mensen volgen Art Salon Holland op Facebook, dat wil jij toch niet missen?

Toonaangevend meester van de gouden eeuw

Van onze redactie

Rembrandt van Rijn is een van de beroemdste Hollandse meesters uit de zeventiende eeuw. De stijlperiode waarin Rembrandt zijn schilderijen, tekeningen en etsen maakte staat bekend als de barok. Andere belangrijke tijdgenoten uit de 'Nederlanden’ in dezelfde periode zijn de Vlaamse kunstschilder Peter Paul Rubens en de Delftse kunstschilder Johannes Vermeer.

Rembrandt van Rijn, Isaak en Rebekka, bekend als 'Het Joodse bruidje', ca. 1665-69, olieverf op doek, 122 x 167 cm, Rijksmuseum, Amsterdam

Rembrandt schildert zoals gezegd in de stijl van zijn tijd, de barok. Aanvankelijk is zijn werk realistisch gedetailleerd met een rijk kleurenpalet. Later wordt zijn schilderstijl losser en suggestiever. Zijn composities worden in die fase minder gedetailleerd, terwijl de kleuren versoberen. Het clair-obscur gaat vanaf dat moment een grotere rol spelen in zijn werk. Dat wil zeggen dat door toepassing van sterke licht-donkercontrasten zijn composities een meer dramatisch karakter krijgen. Hij lijkt in die latere fase beïnvloed door de Italiaanse kunstenaar Caravaggio. De stijl van de Italiaan wordt gekenmerkt door een haast overdreven wisselend contrast tussen fel licht en donkere schaduwpartijen. Rembrandt komt met deze stijlopvatting in aanraking door andere Nederlandse kunstenaars, de zogenaamde Caravaggisten.

PORTRETTEN EN HISTORIESTUKKEN

Rembrandt was een uitstekend portrettist. Zeer gewaardeerd bij het grote publiek, de kenners en collectiebeheerders van musea zijn ongeveer honderd zelfportretten. Hij heeft ze geschilderd en geëtst gedurende de verschillende fasen van zijn leven. Ze maken het mogelijk de veranderingen in zijn uiterlijk nauwgezet te volgen. Precies wordt zichtbaar hoe hij zich door de jaren heen heeft ontwikkeld van een jonge naar een ouder wordende man en kunstenaar. Zie onder meer Zelfportret met twee cirkels, dat hij tussen 1665 en 1669 schilderde, tijdens de laatste fase van zijn leven.

Naast het schilderen van portretten vond Rembrandt veel inspiratie in Bijbelse vertellingen en mythologische verhalen. Hij put zijn onderwerpen zowel uit het Oude als het Nieuwe Testament. Het Joodse bruidje (zie afbeelding hierboven) draagt de signatuur van het Oude Testament. Er is een eerder gemaakt schilderij met dezelfde titel, dat beter bekend staat als Een meisje in een schilderijlijst. Uit het Nieuwe Testament heeft Rembrandt onder meer op integere wijze de parabel van de verloren zoon verbeeld. Zie daarvoor het schilderij Terugkeer van de verloren zoon, dat hij kort voor zijn dood schilderde. Dit wereldberoemde schilderij behoort tot de topstukken van de collectie van museum De Hermitage in Sint-Petersburg. De devotie, die spreekt uit Rembrandts op de Bijbel geïnspireerde werk, is uitzonderlijk voor barokkunst, die gemaakt werd in de destijds protestantse Republiek der Nederlanden. De meeste Hollandse barokkunstenaars maakten werken met een wereldse inhoud. Het piëtisme van Rembrandt, de voelbare religieuze toewijding, is meer verwant aan de vrome kunst die gemaakt werd in het verder overwegend katholieke Europa. Het verschil is dat kunstenaars uit Zuid-Europa heel andere religieuze onderwerpen kozen, zoals emotionele ontmoetingen met heiligen, extatische verbeeldingen van martelaren en visionaire ervaringen van kerkvoogden.

Rembrandt schilderde ook verschillende historiestukken, waarin hij de vaderlandse geschiedenis tot onderwerp koos, zoals Samenzwering van de Bataven onder Claudius Civilis. Voor de mensfiguren in zijn werk liet de kunstenaar vaak personen uit zijn nabije omgeving model staan. Zo is zijn vrouw Saskia van Uylenburgh (1612-1642) in verscheidene taferelen te herkennen. Ook zijn latere partner Geertje Dircx en daarna Hendrickje Stoffels hebben model gestaan voor personages in zijn schilderijen.

Vertrek naar het welvarende Amsterdam

In 1606 werd Rembrandt geboren in Leiden, als zoon van Cornelia en Harmen Gerritsz van Rijn. Zijn vader was een succesvol moutmolenaar die de plaatselijke bierindustrie van grondstof voorzag. In een huisje aan de rivier naast de windmolen, groeide Rembrandt op. Op zijn vijftiende wist hij al dat hij kunstschilder wilde worden. Hij ging in de leer bij de Leidse historieschilder Jacob van Swanenburgh. Nederland is op dat moment in goeden doen. Het staat aan de dageraad van de zeventiende eeuw, die vanwege de geweldige voorspoed ook wel Gouden Eeuw wordt genoemd. In 1631 verhuist Rembrandt naar Amsterdam, de welvarende stad waar de handel in hout en graan met havensteden aan de Oostzee floreert. Daar gaat hij in de leer bij de gerespecteerde kunstschilder Pieter Lastman.

Rembrandt van Rijn, De Nachtwacht, 1642, olieverf op doek, 380 x 455 cm, Rijksmuseum, Amsterdam

Rembrandt werd een zeer geliefd portretschilder in Amsterdam. Ook van groepsportretten. Belangrijke opdrachten zoals De anatomische les van dr. Nicolaes Tulp en De Nachtwacht werden uitstekend betaald. De Nachtwacht is een groepsportret van de leden van een burgercompagnie. Het is wereldwijd het meest bekende schilderij van Rembrandt, onder andere vanwege de uitzonderlijke ongedwongenheid van de compositie en vanwege het buitengewoon grote formaat.

Rembrandt, Jan Six, 1654, olieverf op doek, 112 x 102 cm, Collectie Six, Amsterdam

Einde van de vette jaren

Door grote opdrachten als De Nachtwacht ging het de kunstenaar financieel aanvankelijk nog voor de wind. Bovendien bracht zijn vrouw Saskia een aanzienlijke bruidsschat met zich mee. De kunstenaar zou het echter tegen het einde van zijn carrière financieel gezien toch nog moeilijk krijgen. Met Saskia krijgt hij vier kinderen, van wie er drie binnen zeer korte tijd sterven. Het laatste kind, Titus genaamd, blijft wel in leven, maar tragisch genoeg overlijdt Saskia negen maanden na de bevalling. In 1654 krijgt Rembrandt een dochter met Hendrickje Stoffels. Op dat moment zit hij al diep in de schulden. In 1656 werd Rembrandt failliet verklaard. Maar een constructie, waarin Titus en Hendrickje het bewind over zijn financiën voeren, behoedt de kunstenaar voor meer onheil. De geldproblemen waren het gevolg van zijn grote verzamelwoede en het te dure huis waarin hij woonde. Tot zijn kunstverzameling behoorden onder meer dure prenten van de door Rembrandt bewonderde kunstenaar Lucas van Leyden.

Een echte Rembrandt... of toch niet?

In 1669 overlijdt de kunstenaar. Hij laat een omvangrijk oeuvre achter. De schilderijen, etsen en tekeningen van Rembrandt zijn volledig verspreid te vinden in internationale musea en particuliere collecties. Ieder museum wil graag een Rembrandt in de collectie hebben. De hoeveelheid schilderijen die daadwerkelijk aan Rembrandt worden toegeschreven is binnen een periode van honderd jaar voor meer dan de helft verminderd. Waar eerder nog 711 schilderijen aan Rembrandt werden toegeschreven, zijn dat er nu nog ongeveer driehonderd. Ook zijn er verschillende schilderijen waarover nog steeds onenigheid bestaat of het nu wel of niet een echte Rembrandt mag worden genoemd.

In 1968 werd het Rembrandt Research Project in het leven geroepen. Een commissie, bestaande uit zes vooraanstaande Nederlandse kunsthistorici, moest het verlossende woord geven in de kwestie rondom de toeschrijving. Dat wil overigens niet zeggen dat het daarmee voor eens en altijd was beslecht. Deskundigen van de National Gallery in Londen en de Walker Art Gallery in Engeland houden bijvoorbeeld voet bij stuk dat zij een echte Rembrandt in hun bezit hebben. Volgens de commissie van het Rembrandt Research Project is echter vastgesteld dat de desbetreffende werken niet van de hand van de grote meester zijn.

Veel van de werken die door Rembrandt gesigneerd zijn, zijn door leerlingen, assistenten of andere kunstenaars in hetzelfde atelier gemaakt, voltooid of nagemaakt. En Rembrandt had veel leerlingen, onder wie Ferdinand Bol, Gerrit Dou (of: Gerard Dou), Carel Fabritius, Govaert Flinck en Samuel van Hoogstraten. Tot op heden worden er naast de ongeveer driehonderd schilderijen, tevens rond de driehonderd etsen en tweeduizend tekeningen aan Rembrandt toegeschreven. Een groot aantal beroemde werken, zoals de Nachtwacht, en Het Joodse Bruidje, zijn permanent te bewonderen in het Rijksmuseum in Amsterdam. Maar ook andere toonaangevend wereldmusea bezitten meesterwerken van Rembrandt, zoals het Louvre in Parijs, het Uffizi in Florence, de Hermitage in Sint-Petersburg, de Gemäldegalerie Alte Meister in Berlijn en het Metropolitan Museum of Art in New York.